Ροδόπης, νομός

Διοικητική διαίρεση της Θράκης, που συνορεύει στα Δ με τον νομό Ξάνθης, στα Α με τον νομό Έβρου, στα Β με τη Βουλγαρία, ενώ στα Ν βρέχεται από το Θρακικό πέλαγος. Έχει έκταση 2.543 τ. χλμ. Πρωτεύουσα είναι η Κομοτηνή. Διοικητικά ο νομός ανήκει στην περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Στον νομό υπάγονται 9 δήμοι και 3 κοινότητες: Αιγείρου (4482 κάτ.),· Αρριανών (5456 κάτ.), Ιόσμου (6774 κάτ.), Κομοτηνής (45 934 κάτ.), Μαρωνείας (7785 κάτ.), Σιδηροχωρίου (3327 κάτ.), Σαπών (8572 κάτ.), Σώστου (6632 κάτ.) και Φιλλύρας (7796 κάτ.). Οι κοινότητες είναι Αμαξάδων, Κέχρου και Οργάνης. Μορφολογία, υδρογραφία, κλίμα. Το ανάγλυφο του νομού, όπως και ολόκληρης της Θράκης κυριαρχείται από τον ορεινό όγκο της Ροδόπης. Μόνο αξιόλογο ύψωμα στο νότιο τμήμα του νομού Ρ. είναι ο Ίσμαρος (678 μ.), κοντά στον νομό Έβρου. Το υδρογραφικό δίκτυο του νομού αποτελούν περιορισμένα υδάτινα ρεύματα, που κατεβαίνουν από τις κλιτείς της Ροδόπης. Στο ανατολικότερο τμήμα ρέει ο Κομψάτος ή Κουρού, ο οποίος πηγάζει από τις ανατολικές απολήξεις της Δυτικής Ροδόπης, διαρρέει το βορειοανατολικό τμήμα του νομού Ξάνθης, μπαίνει στο έδαφος του νομού Ρ. κοντά στην Αστραία, αποχετεύει το βορειοδυτικό τμήμα του νομού και χύνεται στη Βιστονίδα. Ανατολικότερα, από το Παπίκιον, πηγάζει ο Ακμάρ, που νοτιότερα ονομάζεται Μπόσπος, περνάει Δ της Κομοτηνής, διαρρέει κάθετα την πεδιάδα, φτάνει στη λίμνη Μητρικού και μετά ενώνεται με τον Φιλιουρί λίγο πριν φτάσει στις εκβολές του. Ο Φιλιουρί, που είναι το μεγαλύτερο ποτάμι του νομού, πηγάζει από το Μεγάλο Λιβάδι, διαρρέει σχεδόν διαγωνίως ολόκληρο το έδαφος του νομού από ΒΑ προς ΝΔ, για να καταλήξει στον όρμο του Ανοικτού. Εκτός από τα τρία αυτά βασικά υδάτινα ρεύματα του νομού υπάρχουν και πολλά μικρότερα. Η ακτογραμμή του νομού παρουσιάζει πολλές μικρές λιμνοθάλασσες στο δυτικό τμήμα, που κλείνονται από τη θάλασσα με στενές λουρίδες, δημιουργημένες από τις φερτές ύλες των υδάτινων ρευμάτων. Η μορφή αυτή συνεχίζεται έως τον όρμο του Ανοικτού και μετά η ακτή εξακολουθεί αλίμενη, με τις προεξοχές μόνο του Αγίου Χαραλάμπους και της Μαρώνειας. Το κλίμα του νομού, ηπιότερο και με λιγότερες βροχές (400-600 χιλιοστά) στην παράκτια περιοχή, γίνεται δριμύ όσο προχωρούμε προς το εσωτερικό και ιδίως προς τον ορεινό όγκο της Ροδόπης. Οικονομία και οικισμοί. Η οικονομία του νομού Ρ. εξαρτάται, όπως και των δυο άλλων νομών της Θράκης, σε πολύ μεγάλο βαθμό από την αγροτική παραγωγή. Οι καλλιεργούμενες εκτάσεις του καλύπτονται από αροτραίες καλλιέργειες κατά ποσοστό 96%, μεγαλύτερο από κάθε άλλου νομού της χώρας· με κύρια προϊόντα στάρι, σκληρό κατά το ένα τρίτο περίπου, καπνό, βαμβάκι, αραβόσιτο, κριθάρι, σουσάμι κ.ά. Ο νομός Ρ. έχει τις μεγαλύτερες, μετά τους νομούς Έβρου, Ιωαννίνων, Σερρών και Καρδίτσης, εκτάσεις με κτηνοτροφικά φυτά για σανό, κυρίως τριφύλλια, και γι’ αυτό μεγάλο αριθμό βοοειδών και σημαντική παραγωγή κρέατος και γάλακτος. Αξιόλογος είναι και ο δασικός πλούτος του νομού Ροδόπης. Εκτός από την πρωτεύουσα Κομοτηνή, ο νομός δεν έχει άλλη πόλη, αλλά λίγες μικρές κωμοπόλεις. Το μεγαλύτερο τμήμα του πληθυσμού βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του, στην πρώην επαρχία Κομοτηνής. Συνολικά ο νομός Ρ. περιλαμβάνει 2 δήμους, 36 κοινότητες και 185 οικισμούς. Προϊστορικά, ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία. Η περιοχή του σημερινού νομού Ρ. υπήρξε κοιτίδα της προϊστορικής φυλής των Κικόνων, οι οποίοι, κατά τον Όμηρο, κατείχαν τα απέναντι από τη Σαμοθράκη παράλια, από τη λίμνη Βιστονίδα έως τις εκβολές του Έβρου. Πληροφορίες για το απώτατο παρελθόν του τμήματος αυτού της Θράκης παρέχουν οι πολυάριθμες τούμπες –λοφίσκοι– της περιοχής, αρκετές από τις οποίες έχουν ανασκαφεί. Ανάμεσα στα πολλά ευρήματα της πρώιμης εποχής του χαλκού που ήρθαν στο φως είναι και πολλά αγγεία μεγάλων διαστάσεων, που καταλαμβάνουν σήμερα το μεγαλύτερο μέρος της αίθουσας προϊστορικών αγγείων του Μουσείου Θεσσαλονίκης. Σε πολλές τούμπες εξάλλου τα προϊστορικά λείψανα βρέθηκαν ανακατεμένα με αττικά μελανόμορφα, ερυθρόμορφα και μελαμβαφή όστρακα, γεγονός που μαρτυρεί ότι η ζωή σε αυτές συνεχίστηκε έως τους ιστορικούς χρόνους. Στους πρόποδες του βουνού Ίσμαρος, κοντά στο χωριό Στρύμη, και στις όχθες του χείμαρρου Iv-ντερέ ανοίγονται σπήλαια που χρησίμευαν για κατοικίες σε νεολιθικούς ανθρώπους. Ευρήματα, λίθινοι πελέκεις, όστρακα κ.ά. φυλάσσονται στο Μουσείο Κομοτηνής. Αξιόλογα δείγματα έδωσε επίσης ένα σπήλαιο στη θέση «του Κουφού το πλάι», κοντά στη Μαρώνεια. Προϊστορικοί συνοικισμοί έχουν επισημανθεί και σε πολλά άλλα σημεία: Δίκαια, Σώστη, Αμαξάδες κ.ά. Γενικά η περιοχή του νομού Ρ. ακολουθεί την ιστορική πορεία της Θράκης. Ειδικότερα στην περιοχή του νομού, κοντά στο χωριό Φανάρι, τοποθετείται η πόλη Δίκαια, ιωνική πιθανότατα αποικία, που την αναφέρουν ο Ηρόδοτος, ο Στράβων και ο Σκύλαξ. Η Στρύμη, το «εμπόριον Θασίων», που ο Ηρόδοτος την αναφέρει ως αποικία των Θασίων και ο Αρχίλοχος ως μήλο της έριδος Θασίων και Μαρωνιτών, τοποθετείται επίσης στην περιοχή του νομού. Αναφέρεται πως το 361 π.Χ. οι δυο διεκδικητές πολέμησαν για την κατοχή της. Μετά το 354-3, οπότε υποτάχτηκε στον Φίλιππο, η πόλη χάνεται. Η αξιολογότερη αρχαία πόλη της περιοχής είναι η Μαρώνεια. Άλλη αρχαία πόλη είναι η ερημωμένη σήμερα Μοσυνούπολις, ενώ αρχαιολογικά ευρήματα υπάρχουν στα χωριά Άρατος, Αρίσβη, Αετόλοφος, Αρσάκι, Νέα Σάντα, Οχυρό, Προσκυνητές, Πετρωτά κ.ά. Ερείπια ακρόπολης στο χωριό Εργάνη αποδίδονται στην πόλη Ίσμαρο ή Ισμάρα των Κικόνων. Βυζαντινοί χρόνοι. Τα βυζαντινά κατάλοιπα της περιοχής είναι άφθονα και μαρτυρούν ακμαίο και πολυτάραχο βίο. Από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια έως τον 7o αι. η Θράκη αποτελεί «οψίκιον». Όταν, αργότερα, η διοίκηση παίρνει περισσότερο στρατιωτικό χαρακτήρα για να είναι έτοιμη να αντιμετωπίσει την αναφαινόμενη από βορρά βουλγαρική απειλή, η περιοχή Ξάνθης-Ροδόπης αποτελεί το θέμα Βολερού, με πρωτεύουσα, από τον 10o έως τον 13o αι., τη Μοσυνούπολη. Κατασκευάζονται νέα φρούρια, επισκευάζονται τα παλαιά και οι πόλεις περιτειχίζονται. Ερείπια φρουρίων σώζονται στη Νυμφαία, γνωστά σήμερα με το όνομα «καλές της Νυμφαίας», που φρουρούσαν τη μοναδική διάβαση από τη Βουλγαρία στην πεδιάδα της Κομοτηνής, στη Νέα Σάντα, στην Κερασιά, ενώ ο Ιωάννης Καντακουζηνός (1341-47) αναφέρει τα άγνωστα σήμερα Ασώματος, Παραδήμη, Κρακοβούνιον και Σκυλάριον. Σε μολύβδινες σφραγίδες, του 11ου ή 12ου αι. (Εθνικό Νομισματικό Μουσείο), αναφέρεται άρχοντας των κάστρων της Μαρωνείας. Άφθονα φρούρια θα πρέπει να υπήρχαν και στη νότια κορυφογραμμή της Ροδόπης, το Παπίκιον όρος των Βυζαντινών, που ήταν κατάσπαρτο από μοναστήρια και κελιά. Από διάφορες μαρτυρίες εικάζεται ότι το Παπίκιον ήταν τόπος εξορίας των δυστροπούντων αξιωματούχων της αυλής, ενώ στους πρόποδες του έμεναν συχνά για να ξεκουραστούν βυζαντινοί αυτοκράτορες. Οι μεγάλες πόλεις του θέματος Βολερού έχουν κατά κάποιο τρόπο συνδεθεί όλες με την ιστορία του Βυζαντίου και με την προσωπική ζωή πολλών αυτοκρατόρων. Στη βορειοδυτική άκρη της Βιστονίδας σώζονται τα τείχη με ακέραιους σχεδόν τους πύργους της Αναστασιούπολης, που οφείλει το όνομά της στον ιδρυτή της αυτοκράτορα Αναστάσιο (491-518), ενώ ο Προκόπιος αναφέρει ότι την τείχισε ο Ιουστινιανός και κατασκεύασε και υδραγωγείο. Κατά τον Θεοφάνη τον Βυζάντιο, την κατάστρεψαν Ούννοι και Σλάβοι το 561 και την ξανάχτισε ο Ανδρόνικος B’ Παλαιολόγος (1282-1328) με το όνομα Περιθεώριον. Πάνω στα τείχη της σώζονται χτιστά με τούβλα τα μονογράμματα των Παλαιολόγων. Το 1205 την «κατέσκαψε εκ βάθρων», κατά τον Ακροπολίτη, ο τσάρος των Βουλγάρων Ιωαννίτσης· αργότερα γίνεται θέατρο συγκρούσεων και αντικείμενο διεκδίκησης μεταξύ Παλαιολόγων και Καντακουζηνών, στα υστερότερα χρόνια ανήκει στον Νικηφόρο Μελισσηνό, πιθανώς για μικρό διάστημα αποτέλεσε ιδιοκτησία του Γενοβέζου Ιωάννη Αδούρο, δώρο του Μουράτ B’ (1422). Η παρακμή της άρχισε όταν περιήλθε στους Τούρκους. Περίπου στα τέλη του 5ου αι. ο Προκόπιος αναφέρει τη Μαξιμιανούπολη, όνομα που πιθανόν να δόθηκε στην αρχαία θρακική πόλη Παισούλαι προς τιμήν του Μαξιμιανού ή Μαξιμίνου στις αρχές του 4ου αι. Στις αρχές του 8ου αι. αναφέρεται ως Μοσυνούπολις ή Μοσυνόπολις, ενώ ο Καντακουζηνός την αναφέρει ως Μεσσήνη, και ο Ιεροκλής (Συνέκδημος 634) ως μια από τις επτά πόλεις της πρώην επαρχίας Ροδόπης. Ο Ιουστινιανός επισκεύασε τα τείχη της, ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος τη χρησιμοποίησε ως ορμητήριο στους αγώνες του εναντίον των Βουλγάρων, από τον 10o έως τον 13o αι. υπήρξε πρωτεύουσα του θέματος Βολερού, στις Σταυροφορίες έγινε επίκεντρο αγώνων, γνώρισε διαδοχικά διάφορους κυρίαρχους και φαίνεται να επέζησε έως τις αρχές του 13ου αι., οπότε οι κάτοικοί της μετοίκησαν στο γειτονικό κάστρο της Κομοτηνής. Άλλη αξιόλογη πόλη του θέματος ήταν η Γρατιανού ή Γρατιανούπολις, στο σημερινό χωριό Γρατινή. Ελάχιστες πληροφορίες υπάρχουν για την προ του 14ου αι. περίοδο. Ο Προκόπιος αναφέρει ένα οχυρότατο τείχος που έχτισε ολόγυρα της ο Ιουστινιανός, στον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε τον θάνατο του Ανδρόνικου Γ’ έπαιξε σημαντικό ρόλο και το 1361 περιήλθε στους Τούρκους. Λείψανα του τείχους της σώζονται σήμερα δυο πύργοι και μια δεξαμενή. Η Κομοτηνή, σημερινή πρωτεύουσα του νομού, αναφέρεται για πρώτη φορά τον 14o αι. ως Κουμουτζηνά. Τουρκική έγινε το 1361. Στα χρόνια που ακολούθησαν η περιοχή που περικλείει ο σημερινός νομός Ρ. συμμερίζεται τις τύχες της Θράκης. Στήλη των αυτοκρατορικών χρόνων από τη Μοσυνούπολη, όπου πολλοί τοποθετούν την αρχαία θρακική πόλη Παισούλαι. Είναι «ευχαριστήριον» ανάθημα προς τον πολιούχο «Δία Παισουληνόν». Ερείπια των τειχών της βυζαντινής Αναστασιούπολης στα οποία σώζονται τα μονογράμματα των Παλαιολόγων, σχηματισμένα με χτιστά τούβλα. Τμήμα της Εγνατίας Οδού στην Κομοτηνή (φωτ. ΑΠΕ). Χορευτικό συγκρότημα σε παραδοσιακό χορό του νομού Ροδόπης (φωτ. ΑΠΕ). Στήλη αρχαϊκών χρόνων, εύρημα πιθανώς από την αρχαία Δίκαια. Το πάνω τμήμα της είναι αντίγραφο του πρωτότυπου που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Αναθηματικό ανάγλυφο «Θρακός ιππέως» ρωμαϊκών χρόνων, αρχαιολογικό εύρημα από το νομό Ροδόπης (Μουσείο Κομοτηνής).